Ε.Λ.Α.Σ
ΓΕΝΙΚΟ ΣΤΡΑΤΗΓΕΙΟ
ΚΛΙΜΑΚΙΟ ΗΠΕΙΡΟΥ – ΔΥΤ. ΣΤΕΡΕΑΣ
Προς
Το Γενικόν Στρατηγείον
Όπου
ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΘΕΣΙΣ
Επί της εξελίξεως των εναντίον του ΕΔΕΣ επιχειρήσεων
από 17-10-’43 μέχρι σήμερον. Τη σημερινή κατάσταση,
την προοπτικήν μας και τις προτάσεις μας.
Μέρος Πρώτο: Μέχρι συναντήσεως με το Ε.Σ.Η. ( Εκστρατευτικό Σώμα Ηπείρου )
Ι. Στις 17-10-’43 ξεκινήσαμε απ’το Περτούλι με τη γνωστή δύναμη 425 ανδρών, συμπεριλαμβανωμένων και των Ιταλών, του Πυροβολικού και των Μεταγωγικών. Το σούρουπο της ίδιας ημέρας μπήκαμε στη Μουτσάρα. Δεχτήκαμε πυρά μέσα απ’ το χωριό. Διώξαμε την από 60 περίπου άνδρες ΕΔΕΣική δύναμη που μας πυροβόλησε και μπήκαμε τη νύχτα της 17ης στο Γαρδίκι, προκειμένου ν’ αναχωρήσουμε την επομένη διαμέσου Μουτσάρας – Σταυρού – Μελισσουργών να χτυπήσουμε πρός Πράμαντα, απ’ την Αγία Παρασκευή Μελισσουργών και προς Θεοδώριανα δια της διαβάσεως <>.
Κατά τις 10 τη νύχτα, πήραμε την είδηση ότι η ΥΙΙΙ Μεραρχία βρίσκονταν κυκλωμένη στους Καλαρύτες και κινδυνεύει. Αναγκαστήκαμε ν’ αλλάξουμε πορεία και σας το γνωρίσαμε. Μετατρέποντας κατά τί το αρχικό μας σχέδιο (γιατί θεωρήσαμε σωστό να γλυτώσουμε την ΥΙΙΙ Μεραρχία και πραχτικά θα μας βοηθούσε και ηθικά θα μας ανέβαζε αυτό), καθωρίσαμε: Να βγούμε δια Τζουμέρκων προς Κριθάρια και από ‘κεί να προσβάλουμε και καταλάβουμε Ματσούκι – Καλαρύτες – Συράκο και τα υψώματα τους (Πρίζα – Άγιοι Απόστολοι – Προφήτης Ηλίας – Άγιος Γεώργιος). Από ‘κεί ενισχυόμενοι και με τα τμήματα της ΥΙΙης (τότε δεν ξέραμε την κατάσταση των τμημάτων της), που τυχόν θα ήτανε εκεί κοντά: Κατά μέτωπο και απ’τα δεξιά και αριστερά τα Πράμαντα, αλλά και απ΄το «Αυτί» τα Θεοδώριανα.
Στις 18-10-’43 τ’ απόγευμα (4 μ.μ) βρισκόμαστε στα «Κριθάρια» (υψόμετρο 2.150), πάνω απ’ το Ματσούκι. Προωθήσαμε τις δυνάμεις σε θέσεις, τις οποίες να μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε σα βάση εξορμήσεως, για κατάληψη ανωτέρω υψωμάτων και Καλαρυτών – Συράκου. Στις 19-10-’43 οι κύριες δυνάμεις μας κατέλαβαν τα υψώματα αυτά και τα χωριά Καλαρύτες και Συράκου κοντά στο βράδυ. Το βράδυ της ίδιας μέρας προωθήσαμε δύναμη Διμοιρίας από ορεινή διάβαση άσχετη του κανονικού δρόμου, από Ματσούκι προς υψώματα δεσπόζοντα Μελισσουργών για να καταλάβουν Μελισσουργούς, και απο ‘κεί, αν μεν συνδεόμασταν με τα τμήματα του σ. Καβαλάρη, πούχαμε μάθει ότι βρίσκονται στη θέση «ΠΛΑΚΑ», μεταξύ Χαλικιού – Καλαρυτών (4 ώρες μακρυά μας ) και ενισχυόμαστε απ’αυτά, να ενεργήσουν αυτά μεν από Μελισσουργούς προς Θεοδώριανα σια «Αυτί», η προηγηθείσα δε Διμοιρία προς Πράμαντα, εκ του αριστερού (διάβαση Αγίας Παρασκευής – Μελισσουργών).
Πρίν φτάσουμε στους Καλαρύτες, μάθαμε ότι η ΥΙΙΙη είχε «διαφύγει» και βρισκότανε στο Χαλίκι. Μ’ έκτακτο σύνδεσμο έφιππο, της στείλαμε διαταγή και τα τμήματά της να προωθήση σ’εμάς και τον Καβαλάρη πούτανε κοντύτερά μας, να διατάξη να ρθή σε μας. Ώσπου να πάρουμε απάντηση απ’ τον σύνδεσμό μας, πήραμε σημείωμά της με δικό της σύνδεσμο, ότι εθεώρησε σκόπιμο να εγκαταλείψη τον αγώνα εναντίον των ΕΔΕΣιτών, γιατί δέχθηκε επίθεση και απ’ τους Γερμανούς κι’ έπρεπε…»εκείνους να αντιμετωπίση». Στείλαμε άλλο σύνδεσμο. Κακίζαμε την ανωτέρω απόφασή της, και την διετάξαμε ν’ αγωνιστεί αμυντικώς κατά των Γερμανών και με γραμμή συμπτύξεως προς ημάς, στέλνοντας όμως το γρηγορώτερο τα διαθέσιμα τμήματά της ( Καβαλάρη κυρίως δυνάμεως 350 ανδρών ) σε μας. Στο μεταξύ όμως , η ΥΙΙΙη είχε διατάξει γενικήν σύμπτυξιν των τμημάτων της, συμπεριλαμβανομένου και του Καβαλάρη, που είχαν φθάσει σχεδόν σε μας (ύψωμα Πρίζας) και θα συνδεόμαστε, οπότε η κατάστασις θα ήταν πολύ διαφορετική – προς το Χαλίκι.
Το βράδυ της 19ης και την 20ήν ολόκληρον, την πέρασαν, τα τμήματά μας, άλλα στους Καλαρύτες – Συράκο ( για εμπέδωση τάξεως, διάσωση υλικών αποθηκών ΥΙΙΙ, αφοπλισμός κλπ.) και άλλα στο Ματσούκι και διάβαση «Κιπίνα» από Πράμαντα – Καλαρύτες.
Τη νύχτα της 20ης προωθήσαμε ελαφρά τμήματα σε επίκαιρα πρό των Πραμάντων υψώματα. Στίς 21-10-’43, στις 11 π.μ. με τα 3/4 των δυνάμεών μας, αρχίσαμε την επίθεσή μας ενάντια στα Πράμαντα.
Τις υπόλοιπες δυνάμεις μας, αφήσαμε στα υψώματα Καλαρυτών – Συράκου, σαν οπισθοφυλακή. Μέχρι το βράδυ είχαμε καταλάβει τα σημαντικώτερα προ των Πραμάντων υψώματα και τα απειλούσαμε με την κατά μέτωπο επίθεση άμεσα. Η τύχη τους είχε κριθή. Η Διμοιρία όμως που θα ενεργούσε από Ματσούκι προς Μελισσουργούς και από ‘κεί δια της Αγίας Παρασκευής (εκ του αριστερού), επίσης προς Πράμαντα, καθυστέρησε την αναχώρησή της τη νύχτα της 20ης προς την 21ην και δεν άρχισε η επίθεση εκ του αριστερού όπως έπρεπε και είχε καθορισθή. Τιμωρήσαμε τον Διοικητή της και τον αντικαταστήσαμε. Δώσαμε εντολή στον αντικαταστάτη του ν’ αρχίσει επίθεση προς Μελισσουργούς και απο ‘κεί προς Πράμαντα δι’ Αγίας Παρασκευής, όταν θα άκουε τα πρώτα δικά μας πυρά, όλων και πυροβόλων. Δυστυχώς, δεν έκανε και πάλι την δουλειά της.»Παρεννόησε» δήθεν την διαταγή μας.
Είπε πως δεν άκουσε πυρά προς Μελισσουργούς και γι’αυτό παρέμεινε αδρανής στα προ των Μελισσουργών και δεσπόζοντα αυτών υψώματα. Όταν το πληροφορηθήκαμε την διετάξαμε να ενεργήση άμεσα με έκτακτο σύνδεσμο. Αντί ν’ ακολουθήση την πορεία που είχαμε διατάξει: κατάληψη Μελισσουργών και δια διαβάσεως Αγίας Παρασκευής επίθεση κατά Πραμάντων, πληροφορηθείσα από χωρικούς – όπως είπε – ότι δεν υπήρχαν Ζερβικοί εις Μελισσουργούς, τους παρέκαμψε και συναντήθηκε με το αριστερό των κατά μέτωπον ενεργούντων νέων, εναντίον των Πραμάντων, τμημάτων μας.
Στις 21.10.43, τη νύχτα, αι δυνάμεις του ΕΔΕΣ στα Πράμαντα, ενισχύθηκαν σημαντικά, Παπαδόπουλος, Αγόρος, Λεβέντης, Ζορμπαλάς, Καρατζένης, Πίμπας, υπό την ηγεσία του «υπαρχηγού» Κομνηνού, ήτανε εκεί. Τη νύχτα όμως της 21ης, είχαμε πάρει επαφή και με τα τμήματα της ΥΙΙΙης ( Πίσπιρη – Καβαλάρη ). Ο Πίσπιρης είχε κατέβει στους Καλαρύτες και ο Καβαλάρης ερχόταν σε απόσταση 2 ώρες πιό πίσω. Τους στείλαμε διαταγές: Οι δυνάμεις Καβαλάρη να ρθούν όλες σε μας (350 άνδρες). Οι δυνάμεις της ΥΙΙΙης και μερικές των Μακεδονικών (σ.σ εννοεί Σλαβομακεδονικών), ν’ αντικαταστήσουν τις δικές μας δυνάμεις, που κρατούσαν τα άνωθεν Καλαρυτών – Συράκου υψώματα, για να κατέβουν και αυτές σε μας. Ο Ταμπάκης με τον Καλιανέση πληροφορηθήκαμε ότι, απ’ το Χαλίκι, είχον κατευθυνθή προς Γαρδίκι. Τους στείλαμε διαταγή να έλθη ο Καλιανέσης με εκατό άνδρες στο «Σταυρό», διάβαση από Μελισσουργούς εις Μουτσάραν για πλαγιοφυλακή, αντιμετώπιση κινδύνου από Νεραϊδιωτή και λειβάδια προς «Αυτί» των τμημάτων μας, που θα δρούσαν διά «Αυτί» προς Θεοδώριανα, και οι υπόλοιποι, να μείνουν στο Γαρδίκι, προς επιτήρηση των από Χαλίκι προς Τζούρτζια και από ‘κεί προς Καμνάϊ – Βετρνίκο – Περτούλι οδεύσεων. Στις 22.10.43, στις πρώτες πρωϊνές ώρες, μας κάνανε μιά αντεπίθεση (ο ΕΔΕΣ), σ’ένα ύψωμα, που το σούρουπο της προτεραίας είχαμε καταλάβει μ’ επίθεση σώμα πρός σώμα σχεδόν, και με χρήση χειροβομβίδων. Τους τσακίσαμε και καταλάβαμε ένα αυχενίσκο απ’ τον οποίο μπορούσαμε ευκολώτερα να καταλάβουμε το αμέσως επόμενο και τελευταίο σημείο αντιστάσεώς τους.
Περιμένουμε τώρα με βελτιωμένες θέσεις να μας έρθουν ενισχύσεις ( Καβαλάρης και υπόλοιπα δικά μας τμήματα ), για να τους ρίξουμε προς Μελισσουργούς – «Αυτί» – Θεοδώριανα και μικρές δυνάμεις τους να κρατήσουμε για εφεδρεία των κατά μέτωπον ενεργουσών επίθεση δυνάμεών μας. Οι Γερμανοί, όπως φαινόταν απ’ τους πυροβολισμούς και τις κανονιές, ζυγώνανε. Τα δικά μας τμήματα αργούσαν. Ετοιμαζόμαστε να εκβιάσουμε την κατάσταση μ’επίθεση προς Πράμαντα, έστω και με τις υπάρχουσες μόνον δυνάμεις. Πληροφορία της στιγμής μας έλεγε, ότι περί τους 100 ΕΔΕΣίτες απ’τους Μελισσουργούς θα εκινούντο εναντίον μας. Τη μοναδική εφεδρική δύναμη που κρατούσαμε κοντά μας – μιά ομάδα του εφίπου ουλαμού, μιά ομάδα πεζών και ένα στοιχείον όλμου 0,081 – τη στείλαμε αμέσως προς Μελισσουργούς.
Απ’ τη νύχτα μας ζήτησε ο Κομνηνός στο τηλέφωνο και του αρνηθήκαμε, με τη δικαιολογία ότι εγώ θα γύριζα το πρωϊ. Νομίσαμε ότι μπορούσε τώρα να τον καλέση ο Κόζακας και για να μάθουμε τί ήθελε, και για να κερδίσουμε καμιά ώρα. Τον πήρε πράγματι ο Θωμάς. Οι προτάσεις του: Με τον Τζουμερκιώτη και άλλους του 3/40 κλείσαμε συμφωνία. Τούς αφήσαμε ελεύθερους και τους επανεξοπλίζουμε για να δράσουμε από κοινού εναντίον των Γερμανών. Δεχτείτε και σείς να κάνουμε ανακωχή και να χτυπήσουμε μαζί τούς Γερμανούς. Απάντηση Κόζακα κατ’εντολή μου: Πρώτος όρος για κάθε περαιτέρω συζήτηση: Να μας εγκαταλείψετε τα Πράμαντα, αλλιώς σε μιά ώρα θα εξαπολύσουμε γενική επίθεση. Απάντηση Κομνηνού: Να ρωτήσω τον Ζέρβα. Απάντηση Ζέρβα: Δεν δεχόμαστε καμιά συζήτηση.
Μας ήρθε στο μεταξύ ο Πίσπιρης και ο Καβαλάρης. Μας είπαν: «ο Κατσαντώνης έρχεται πίσω και πάει για το Ματσούκι». Οι Γερμανοί χτυπούνε τώρα τα υψώματα Καλαρυτών – Συράκου. Καταπτοημένοι όλοι.
Οι αρχηγοί είχαν χάσει την εμπιστοσύνη στους άνδρες. Οι τελευταίοι, στους αρχηγούς. Διατάσσουμε: Ο Κατσαντώνης απ’το Ματσούκι δια της ορεινής διαβάσεως να κατευθυνθή προς «Σταυρόν». Για να έχουν εξασφαλισμένη την διάβασην για την επιστροφή. Απ’ τα τμήματα που αντικατέστησαν τα δικά μας, άμυνα μέχρις ενός και σύμτυξις από της 18ης ώρας, κανονικώς και μαχόμενα. Επίθεση προς Πράμαντα μ’ όλο το βάρος των δυνάμεών μαςκαι των πυρών ( δύο όλμοι στο κέντρο και δύο πυροβόλα. Δύο όλμοι στο δεξιό). Διώξιμο Επιμελητείας, Όρχου πυρομαχικών, ασθενών και τραυματιών και μιάς Διμοιρίας ως Διμοιρίας ασφαλείας αυτών, δια της μόνης διαβάσεως διαφυγής: Ρεύμα Μελισσουργιώτικου. Η επίθεση αρχίζει και εξελίσσεται ευνοϊκά. Τα παιδιά της Σχολής στην πλειοψηφία τους, ο Αρέθας και ο Παπαγεωργίου μάχονται σκυλίσια.
Η κατάσταση όμως αλλάσει. Οι οπισθοφύλακές μας ανατρέπονται επί των υψωμάτων Άγιοι Απόστολοι – Πρίζα και αρχίζουν άτακτη σύμπτυξη στις 14 η ώρα. Σύνδεσμος μας μεταδίδει την πληροφορία αυτή και ότι οι Γερμανοί σε μιά ώρα θά’ναι στους Καλαρύτες – Συράκο, κινούμενοι δια δύο φαλάγγων.
Όδευση Χαλικιού – Καλαρυτών και Αγίων Αποστόλων – Πρίζας – Συράκο. Άλλη πληροφορία μας τονίζει ότι οι ΕΔΕΣικοί ενισχύθηκαν στους Μελισσουργούς, αποφασισμένοι να μας χτυπήσουν διερχομένους.
Η κατάσταση κρίσιμη. Γενική σαστισμάρα. Άλλοι προτείνουν συνθηκολόγησει με τους ΕΔΕΣίτες και άλλοι τον κακό τους τον καιρό. Φοβούμαι, μήπως τα άτακτα οπισθοχωρούντα τμήματα των υψωμάτων, προλάβουν να κατέβουν και σπείρουν τον πανικό στους πάντας.
Τα γυναικόπαιδα, του ΕΔΕΣ, που κυνηγημένα απ’τους Γερμανούς έχουν συγκεντρωθή στη διπλανή ρεματιά, ουρλιάζουν. Απόφαση: Ο Λοχαγός Βαμβέτσος θυσιάζεται: Μ’ ένα πυροβόλο, ένα οπλοπολυβόλο, να προσπαθήσουν ν’ αναχαιτίσουν τους κατερχόμενους πιά προς Συράκο – Καλαρύτες Γερμανούς.
Διαρροή όλων των υπολοίπων δια του Μελισσουργιώτικου ρέμματος προς Μελισσουργούς. Μπροστά, για ν’ ανοίγη δρόμο, μαχόμενο στους Μελισσουργούς τμήμα του Καβαλάρη, δυνάμεως Λόχου ηλαττωμένου.
Μένω με μιά ομάδα του εφίπου ουλαμού και στέλνω την τελευταία διαταγή στον Αρέθα. Με το σούρουπο ν’ αρχίση την σύμπτυξη και δια του ιδίου δρομολογίου, αποτελώντας την οπισθοφυλακή, να φθάση στους Μελισσουργούς. Τα υπόλοιπα τμήματατων υψωμάτων ν’ αρχίσουν αμέσως όλα συμπτησσόμενα, άλλα μαχόμενα βήμα προς βήμα και να μας ακολουθήσουν. Ο Βαμβέτσος θα προστάτευε και τη σύμπτυξη αυτών. Θα έμενε αργότερα απ’ αυτούς και, αν μεν καλυπτόμενος απ’ τα πυρά του πολυβόλου και οπλοπολυβόλου μπορούσε να φορτώση και να γλυστρήσει στο ρεύμα, έχει καλώς. Απλώς, θ’ανετίναζε το πυροβόλο και δια της ορεινής διαβάσεως Ματσουκίου – Μελισσουργών θά βγαινε κι’ αυτός στο «Σταυρό».
Τους έβαζε συνεχώς και τους έκανε σημαντικές φθορές. Συμπτύχθηκαν όλοι. Στο ρεύμα είχαμε ένα επεισόδιο. Μιά ομάδα ΕΔΕΣίτες με δύο πολυβόλα, ένα όλμο βαρύ και πολλά αυτόματα και τυφέκια, τάχθηκε κοντά στο ρέμα για να μας απαγορέψη τη δίοδο, όταν απ’ τα παρατήριό τους αντελήφθηκαν την κίνησή μας. Ώσπου να ταχθή όμως είχε διαρρεύσει όλη η Φάλαγγα, πλήν εμού με 10 μαυροσκούφηδες, ενός τμήματος του 1/50 που ερχόταν πολύ πίσω, σμπαραλιασμένο (είτανε απ’ τα τμηματά των υψωμάτων) και του Βαμβέτσου, που τον είχα αποφασίσει. Μας έβαλαν στο ρέμα οι ΕΔΕΣίτες. Τους αντιμετωπίσαμε με τους 10 άνδρες κάμποση ώρα και ύστερα με άλλους 10 περίπου του 1/50. Στο μεταξύ έφθασε ο Βαμβέτσος, που χάρις στην ψυχραιμία του είχε γλυστρήσει στο ρέμα. Τον έβαλα και έταξε το πυροβόλο του προς πυροβόληση μέσα στο ρέμα, τους έβαλε και μισοσκόρπισαν οι ΕΔΕΣίτες. Σε λίγο, έφτασε κι’ ένας όλμος του 1/50. Έταξα κι’ αυτόν για να φορτώσω το πυροβόλο. Τους έβαλε ο όλμος κι’ αποσκόρπισαν. Έπεσε στο μεταξύ και το σκοτάδι. Διαβήκαμε όλοι και φτάσαμε στους Μελισσουργούς.
ΙΙ. Τη νύχτα της 22ας προς την 23ην, μείναμε στους Μελισσουργούς. Σκέψεις αν θα μπορούσαμε να περάσουμε το «Σταυρό». Να συνθηκολογήσουμε και πάλι με τους Ζερβικούς κλπ. Απόφαση. Να περάσουμε μαχόμενοι, αν βρίσκαμε στο «Σταυρό», Ζερβικούς ή Γερμανούς που μπορούσαν νάχουν βγή εκεί απ’ τα Κριθάρια. Δεν μπορούσαμε να βρούμε τη δύναμη κρούσεως που θάμπαινε μπροστά ν’ ανοίξει το δρόμο. Επί τέλους, βρήκαμε 100 άνδρες μαζί με τους δικούς μας εφίππους που τους διέταξα ν’ αφήσουν σ’ άλλους τ’ άλογα και να πολεμήσουν ως πεζοί, στην ενδεχόμενη μάχη. Περάσαμε όμως το πρωϊ της 23ης το «Σταυρό» ανενόχλητοι. Δεν υπήρχαν ούτε ΕΔΕΣίτες, ούτε Γερμανοί.
Οι άνδρες κατατσακισμένοι, νηστικοί, απρόθυμοι. Μείναμε εκείνη τη νύχτα σε μιά ρεματιά κοντά στη Μουτσάρα. Στο χωριό δεν συμφέρει να μπούμε. Μιά πληροφορία έφερνε τους Γερμανούς ότι από Δραγοβίζη εκινούντο πρός Τζούρτζια. Μια βροχή τη νύχτα επεδείνωνε την κατάσταση. Ξημέρωσε η 24η. Μιά πληροφορία βραδυπορούντων ανδρών του 1/15 της ΥΙΙΙης έφερνε τους Γερμανούς απο πάνω μας, στο «Σταυρό». Μερικοί άσκοποι πυροβολισμοί Ζερβικών του «Αυτιού» έδιναν αληθοφάνεια στην πληροφορία.
Συγκεντρώσαμε τους άνδρες που επρόκειτο να μείνουν όλη την ημέρα εκεί για να στεγνώσουν στον ήλιο και να φάνε κάτι σφάγια που είχα παραγγείλει μόνος μου τη νύχτα σε κάτι κοπάδια. Τους εξήγησα ότι είναι ανάγκη να υπομείνουν και να ξανακινηθούμε μαχόμενοι. Τάξαμε τον Καβαλάρη στο δεξιό μας: να προστατεύση από Νεραϊδιώτικα λειβάδια και «Αυτί». Άλλο τμήμα τάξαμε (του 1/85), πίσω για ν’ αντιμετωπίση μέσα απ’τις πέτρες του ρεύματος τους απ’ το «Σταυρό» τυχόν ερχομένους Γερμανούς.
Τα μεταγωγικά κλπ. να προχωρήσουν κάτωθεν Μουτσάρας και Γαρδικίου δια του ρεύματος πέραν αυτού και επί του δρόμου προς Καμνάϊ. Η υπόλοιπος φάλαγξ δια της κανονικής οδεύσεως προς Μουτσάραν – Γαρδίκι και ναβγή στην ίδια τοποθεσία. Ο Παπαγεωργίου, που με το μεγαλύτερο μέρος της Σχολής είχε ταχθή απ’ τη νύχτα πρό της Μουτσάρας απετέλεσε την εμπροσθοφυλακή του όλου όγκου. Ξεκινήσαμε με χίλια ζόρια. Η ατελείωτη φάλαγγα των μεταγωγικών (περί τα 400) και των ανδρών (1.200 περίπου) πήγαινε σα φίδι χτυπημένο στο κεφάλι που αναδιπλώνεται και διπλασιάζει το δρόμο άσκοπα. Πάνω σ’αυτά μας πλάκωσαν τα αεροπλάνα θάχανα όλη τη φάλαγγα σίγουρα.
Η φάλαγγα σκόρπισε σ’ όλες τις κατευθύνσεις. Συνοχή και πειθαρχία μηδέν σχεδόν. Νουθέτησα, φώναξα, έβρισα, απείλησα με το πιστόλι στα χέρια.Το μεγαλύτερο μέρος, του όγκου εκινείτο τώρα τροχάδην και αλογάριαστα μπροστά. Αν επέμενα να βρίσκουμαι ανάμεσα στους άνδρες και να φεύγαν τ’ αεροπλάνα θάχανα όλη την φάλαγγα σίγουρα. Ρίχτηκα και γώ μπροστά με τους μισούς μαυρο-σκούφηδες, γιατί τους άλλους μισούς τους έβαλα σ’ επίκαιρα σημεία για ν’ απαγορεύσουν το σκόρπισμα των ανδρών και με νουθεσίες ή και αγρίεμα να τους βάζουν στο δρόμο σύντομα ή να τους υποχρεώνουν να σταθούν και να προστατευθούν απ’ τ’ αεροπλάνα. Τούτα τα παιδιά – όλα του εφίππου ουλαμού – στάθηκαν στο ύψος τους. Στις συμβουλές και παρατηρήσεις στους άλλους σα σοφοί. Στη στοργικότητα σα μανάδες. Σκληροί μέχρις απανθρωπισμού όταν τους διέταξα. Αποφασιστικοί και θαρραλέοι μέχρις αυτοθυσίας σ’ όλες τις δουλειές. Όταν περνούσα ακριβώς κάτω απ’ τη Μουτσάρα σ’ απόσταση 100 μέτρων, αυτή βομβαρδιζότανε. Σκοτώθηκε εκεί ένας άνδρας μας πούχε πάει απ’ τη νύχτα για ψωμί κι’ ένας άλλος τραυματίστηκε και πέθανε την άλλη μέρα. Και οι δύο της Σχολής. Τον ένα τον θάψαμε μέσα στην πλατεία της Μουτσάρας. Τον άλλο, κάτω από ένα δέντρο, ακριβώς πάνω στο δρόμο Καμνάϊ – Γαρδικιού. Βγήκα στη θέση πούθελα. Βρήκα ένα τμήμα του Λοχαγού Καφετζόπουλου εκεί, που το είχε τάξει ο σ. Βασ. Σαμαρινιώτης · τόβαλα δεξιά κι’ αριστερά. Πολύ μπροστά στο δρόμο προς το Καμνάϊ έστειλα 5 μαυροσκούφηδες έστω και δια της βίας να γυρίσουν πίσω μερικούς άνδρες, που τρέχοντας είχανε διαρρεύσει προς τα εκεί. Στη μέση στο δρόμο, με το καλό και με απειλές τους σταματούσα όλους και τους χώριζα κατά Συντάγματα και ανεξάρτητα συγκροτήματα. Το μεγαλύτερο μέρος, του όγκου εκινείτο τώρα τροχάδην και αλογάριαστα μπροστά. Αν επέμενα να βρίσκουμαι ανάμεσα στους άνδρες και να φεύγαν τ’ αεροπλάνα θάχανα όλη την φάλαγγα σίγουρα. Ρίχτηκα και γώ μπροστά με τους μισούς μαυρο-σκούφηδες, γιατί τους άλλους μισούς τους έβαλα σ’ επίκαιρα σημεία για ν’ απαγορεύσουν το σκόρπισμα των ανδρών και με νουθεσίες ή και αγρίεμα να τους βάζουν στο δρόμο σύντομα ή να τους υποχρεώνουν να σταθούν και να προστατευθούν απ’ τ’ αεροπλάνα. Τούτα τα παιδιά – όλα του εφίππου ουλαμού – στάθηκαν στο ύψος τους. Στις συμβουλές και παρατηρήσεις στους άλλους σα σοφοί. Στη στοργικότητα σα μανάδες. Σκληροί μέχρις απανθρωπισμού όταν τους διέταξα. Αποφασιστικοί και θαρραλέοι μέχρις αυτοθυσίας σ’ όλες τις δουλειές. Όταν περνούσα ακριβώς κάτω απ’ τη Μουτσάρα σ’ απόσταση 100 μέτρων, αυτή βομβαρδιζότανε. Σκοτώθηκε εκεί ένας άνδρας μας πούχε πάει απ’ τη νύχτα για ψωμί κι’ ένας άλλος τραυματίστηκε και πέθανε την άλλη μέρα. Και οι δύο της Σχολής. Τον ένα τον θάψαμε μέσα στην πλατεία της Μουτσάρας. Τον άλλο, κάτω από ένα δέντρο, ακριβώς πάνω στο δρόμο Καμνάϊ – Γαρδικιού. Βγήκα στη θέση πούθελα. Βρήκα ένα τμήμα του Λοχαγού Καφετζόπουλου εκεί, που το είχε τάξει ο σ. Βασ. Σαμαρινιώτης · τόβαλα δεξιά κι’ αριστερά. Πολύ μπροστά στο δρόμο προς το Καμνάϊ έστειλα 5 μαυροσκούφηδες έστω και δια της βίας να γυρίσουν πίσω μερικούς άνδρες, που τρέχοντας είχανε διαρρεύσει προς τα εκεί. Στη μέση στο δρόμο, με το καλό και με απειλές τους σταματούσα όλους και τους χώριζα κατά Συντάγματα και ανεξάρτητα συγκροτήματα.
Απ’ εκεί είχανε περάσει ο Βασίλης με τμήματα της ΥΠΙης Μεραρχίας (85 Σ.Π. – Ταμπάκης – Καλιανέσης) και του 1/6 Βερμίου, και φύγανε προς τη Μεσοχώρα. Προς τα εκεί κατευθύνθηκε και ο Κατσαντώνης – Κολοκοτρώνης με σκόρπιους άνδρες του 85 και του 15 Σ.Π. Έστειλα αμέσως σύνδεσμο στο Βασίλη. Εκεί συγκεντρώθηκαν όλα τα τμήματα. Η Σχολή και οι άλλοι που είχα εγώ, πλην των δύο πυροβόλων που τα είχαμε κρύψει, γιατί δεν τα σηκώνανε τα μουλάρια απ’ την κούραση και την πείνα.. (Περί τους 422) το τμήμα Καβαλάρη, (περί τους 200) του 1/50, (περί του 200) της ΥΙΙΙης Μεραρχίας – 3/40, 1 και 2/15, 1 και 2/85, 1/16 κλπ. (περί τους 200). Το 1/15 ολόκληρο (200 περίπου άνδρες) πήρε την απόφαση μόνο του να μην έρθη μαζί μας —κατά την κρίση μας για ν’ αποφυγή την κούραση και τις κακουχίες της συνεχίσεως του αγώνος εναντίον του ΕΔΕΣ και Γερμανών— αλλά να φύγη μόνο του για … την έδρα του. Την απόφαση του την πραγματοποίησε και το χάσαμε στ’ άξαφνα, ‘ ενώ το είχαμε αφήσει σαν οπισθοφυλακή. Εναντίον των Διοικητών του και ορισμένων ανδρών του επιφυλασσόμεθα να ασκήσουμε αυστηρό έλεγχο και επιβάλουμε βαρύτατες κυρώσεις με πρώτη ευκαιρία.
III. Την ίδια βραδυά συναντηθήκαμε με τον Βασίλη. Μείναμε σύμφωνοι: Εκτός των τμημάτων 1/85, 1/16 και 2/27 δυνάμεως 50 συν 80 συν 150 = 280 ανδρών, πούχε τραβήξει στη Μεσοχώρα την προηγούμενη, την ίδια μέρα, νάπαιρνε και το 1/50 ολόκληρο. Νάμενε κι’ αυτός στη Μεσοχώρα. Να ανασυγκροτούσε τα τμήματα εκεί και να διέτασε :α) τα Μακεδόνικα (2)27 και 1/50 να προωθηθούν προς το Βαλκάνο και να καταβάλουν προσπάθεια εκκαθαρίσεως Κοθωνίων, Μυροφύλλου και διαβαίνοντας τον Αχελώο, να δημιουργήσουν προγεφύρωμα επί των υψωμάτων ,Μεσούντος – Τετρακώμου.β) το τμήμα Λευτέρη – Τζαβέλλα να προωθηθή προς Νεράιδα και να καταλά-βη τον αυχένα Προφήτη Ηλιου, διαβάσεως Νεράιδας – Θεοδωριάνων. γ) το 1/16 να παραμείνη στο Παλιοχώρι και Μοναστήρι για ν’ αποτελή τον σύνδεσμο των δικών μου και δικών του τμημάτων .δ) μετά 3 ή 4 ημέρες να διώξη πάλι για μένα τα μαζώματα της ΥΙΙΙης για να τα στείλω για τις περιοχές τους.ε) να επιμείνη στην 1η Μεραρχία και στο Γ.Σ. για αποστολή τροφίμων, ιματισμού, πυρομαχικών κλπ.στ) να γνωρίση σε μάς την κατάσταση.Στο μεταξύ, θ’ αναδιοργάνωνα κι’ εγώ τα δικά μου τμήματα, θάστελνα τα της ΥΙΙΙης για τις περιοχές τους και θα τραβούσα κι’ εγώ για τη Μεσοχώρα, κατεβάζοντας στο ρέμα σταυροδρόμι Γαρδίκι – Μεσοχώρα – Γαρδίκι – Καμνάϊ και Γαρδίκι – Τζούρτζα το 1/16 για φύλαξη – επιτήρηση. Δημιουργήσαμε ένα Κέντρο ανεφοδιασμού στο Καμνάϊ, ένα στο Παλιοχώρι, ένα στο Κάκαρι. Ανασυγκροτήσαμε κι’ αναζωογονήσαμε τα τμήματα. Ξεσκαρτάραμε και διώξαμε τους εφεδρικούς κι’ άλλους δειλούς ή κουρασμένους κι’ ασθενείς. Στις 26-10-43 έφυγε το πρώτο τμήμα 30-40 ανδρών της ΥΙΠης για την περιοχή Μετσόβου. Επίσης ο Ανθ/γός Βασιλάς για τους Καλαρύτες. Στις 27-10-43 ο Κατσαντώνης – Αναγνωστόπουλος – Ταμπάκης και Καλιανέσης, με δύναμη 200 περίπου ανδρών, για τα Ζαγόρια. Την ίδια μέρα φτάσαμε – εγώ με τα υπόλοιπα τμήματα – στη Μεσοχώρα. Στις 28/10 έφυγε ο ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ κι ο Ορέστης με 40-50 άνδρες για φύλαξη «Κριθάρια», «Σταυρού». Αναγνώριση: Καλαρυτών, Συράκου, Μελισσουργών. Σύνδεση με Μπανκάν και Κολοβόν, 3/40 και έναρξη αναδιοργανώσεως 3/40 και Μεραρχίας. Εντολή προς τον Κατσαντώνη: Ανασυγκρότηση τμημάτων. Συνέχιση εκκαθαρίσεως ΕΔΕΣ και αφοπλισμού χωριών. Επιτήρηση Γερμανών και επιχείρηση ει δυνατόν ελαστικώτατα.
Σύνδεση με 240 Σ.Π. και 20 ή 30 του 15 Σ.Π. θα αποτελούσε αυτό προσωρινό Κλιμάκιο της ΥΙΠης και θα ανεφέρετο στο δικό μου Κλιμάκιο (αρχικώς Άρη, ύστερα Άρη – Σαμαρνιώτη) και στο Γ.Σ. Θα φρόντιζε να συνδεθή με το στρατηγό Νάσση Π. αν δεν είχε πέσει στα χέρια των ΕΔΕΣιτών2 και θα κάνανε το Κλιμάκιο της ΥΙΠης με νέα κοινή έδρα.Τον Ταγματάρχη Πίσπιρη τον κράτησα μαζί μου για δύο λόγους: Γιατί δεν είναι επιθυμητός σε κανένα από κείνους που πήγανε με τον Κατσαντώνη – κι’ άλλους ακόμα – και γιατί τον ήθελα να τον ρίξω απ’ την άλλη μεριά (Άρτης) για την ανασυγκρότηση του 3/40, μια που ακόμα δεν ήξερα τι απέγινε ο Τζουμερκιώτης κλπ. Φτάσαμε στη Μεσοχώρα το βράδυ της 27ης, πλην του Βαμβέτσου, που πήγε να ξαναπάρη τα πυροβόλα και νάρθη πίσω μου. Δυστυχώς πιάσανε οι βροχές. Τα ποτάμια αδιάβατα. Κατηφόρισε προς το Καμνάϊ. Η 1η Μεραρχία μου ζητούσε ενισχύσεις. Διέταξα το 1/16 να κινηθή προς αυτή όπως και τον Βαμβέτσο με τον Ουλαμό Πυροβολικού.
IV. Στις 27 και 28-10-43 τα μιλήσαμε με τον Βασίλη (1). Αποφασίσαμε : α) Διοίκηση όλου με τις νέες δυνάμεις του συγκροτήματος Καβαλάρης καπετάνιος, ταγματάρχης Αρέθας, στρατιωτικός αρχηγός, Κόζακας του ΕΑΜ. β) στο αριστερό: Βαλκάνο – Κοθώνι – Μυρόφυλλο – Προγεφύρωμα Μεσούντος Τετρακώμου, να γινότανε άμεσα και πάση θυσία με τα Μακεδόνικα τμήματα (2) 27 και 1/50 ο Κόζακας. γ) Δεξιό: Αρέθας με δυνάμεις Λευτέρη Τζαβέλα και Σχολής (Αρματωλικό – Παχτούρι – «Αυτί» Παχτουριού – Νεράιδα).
Ο Αρέθας έμεινε προσωρινώς μαζί μου. Επί κεφαλής των δυνάμεων του δεξιού ετέθη ο Υπ/γός Παπαγεωργίου της Σχολής, που ήτανε διοικητής του Λόχου μηχανημάτων. Μαζί του είναι, εκτός του Λευτέρη – Τζαβέλλα και του Τζουμερκιώτη, που του είχαμε αναθέσει την Διοίκηση του πεζικού της Σχολής (Ο Τζουμερκιώτης είχε δραπετεύσει ύστερα από το … «συμφωνητικό» του με τον Ζέρβα).
Του αναθέσαμε το Λόχο ύστερα από μια δριμεία αλλά συντροφική κριτική γιατί πιστεύαμε ότι περισσότερο υπεύθυνοι για το πολιτικό λάθος ήτανε άλλοι – Ο Ορφέας τους ξέρει και πήρε μέτρα και όχι αυτός. Έπειτα δεν μπορούσε κανένας να του αμφισβητήση ατομική παλικαριά, δράση υπέροχη στην περιοχή του, κύρος κι’ εκτίμηση στον κόσμο και τους αντάρτες σημαντικότατο. Πέσαμε έξω όμως. Αργότερα αναγκαστήκαμε να τον τιμωρήσουμε σκληρά. Θα επανέλθουμε πιο κάτω γι’ αυτόν,
δ) κέντρον (Παραποτάμιος δρόμος Μεσοχώρας – Νεράιδας και γεφύρια), ο Καβαλάρης με το τμήμα του. Αποστολή των τμημάτων αυτών. Οπωσδήποτε εκκαθάριση χωριών περιοχής από Μεσοχώρας μέχρι Νεράιδας (ήτανε σοβαρότατη αυτή η δουλειά και είχα ξαναγράψει στο Γ.Σ. να ενισχύσει τον Λευτέρη, χωρίς να γίνει τίποτε, άγνωστο ακόμη σε μένα γιατί) και η κατάληψη πάση θυσία του αυχένος Προφήτη Ηλιού, διαβάσεως Νεράιδας – Θεοδωριάνων. Δια της καταλήψεως αυτής και τους Ζερβικούς θάχαμε στο χέρι και εναντίον των Γερμανών θα αντιτασσόμεθα καλύτερα και θα τους επιφέραμε μεγάλες απώλειες, αν δεν κατορθώναμε να τους σταματήσωμε, γιατί θα δρούσαμε και κατά μέτωπο, αλλά κι’ απ’ τα πλευρά και νώτα απ’ τα προγεφυρώματα Μεσούντος – Τετρακώμου που είχαμε διατάξει και πιστεύαμε ότι μέχρι της 30ης θα επραγματοποιείτο. Στις 29-10-43 το βράδυ κινήθηκε το τμήμα Λευτέρη – Τζαβέλλα προς τα υψώματα Παχτουριού -Νεράιδας και τα κατάλαβαν στις 30 το μεσημέρι και τις 30 το βράδυ πήγε η Σχολή (Παπαγεωργίου – Τζουμερκιώτης) και το τμήμα του Καβαλάρη. Στις 31 το πρωί επεχείρησαν κατά της Νεράιδας. Μα τα γεγονότα εξελίχθησαν ραγδαία. Οι Ζερβικοί έφυγαν προτροπάδην απ’ το Βουργαρέλι. Και μάλιστα δεν ειδοποίησαν το χωριό ότι τους κυνηγούσαν οι Γερμανοί, αλλά τους έλεγαν ότι έρχονται οι ΕΑΜίτες. Αυτό είχε συνέπεια να χαθούν όλα τα υπάρχοντα των χωρικών γιατί δεν έφυγαν. Μα οι Ζερβικοί δεν ενδιαφέρονταν γι’ αυτό. Κρατούσαν μυστικότητα για να μην πάρουμε μυρουδιά ημείς το πλησίασμα των Γερμανών, πίστεψαν απλοϊκά ότι θα μας αιφνιδίαζαν και θα μας τσάκιζαν οι Γερμανοί.
Στις 31-10-43 το προγεφύρωμα Μεσούντος – Τετρακώμου δεν είχε γίνει, έτσι πέρασε απ’ εκεί μια φάλαγγα Γερμανών. Κατέβηκαν χαμηλά στο ρέμα του Αχελώου (Δ. Όχθη) και βγήκανε στη Λαφίνα. Σύγχρονα φτάσαν στα Θεοδώριανα και κυνηγώντας τους Ζερβικούς βγήκαν στον Προφήτη Ηλία. Ένα τμήμα Ζερβικών προς το οποίον είχαν εμπλακεί οι δικοί μας εν τη προσπάθεια των προς την Νεράϊδα και Προφήτη Ηλία, συνεπτύχθη.
Ο Ζέρβας ο ίδιος ήτανε στη Νεράιδα κι’ όλοι μαζί, μεταγωγικά, στρατός κλπ. περί τους 300, δια της ράχης Νεράιδας ριχτήκανε στο δρόμο Θεοδωριάνων – Μελισσουργών δια «Αυτί» αλλά βορείως «Αυτί» προς Μελισσουργούς.
Οι δικοί μας ξαφνιάστηκαν και τάχασαν. Ο Λευτέρης επέμεινε μα ο Τζουμερκιώτης και Παπαγεωργίου δεν άκουσαν. Μία δύναμις πεντήκοντα (50) καλών ανδρών αν ριχνόταν μπροστά και τους έριχνε κάμποσες τουφεκιές θα τους σκόρπιζε όλους και θα πιάνανε όποιον ήθελαν. Ο Ζέρβας ο ίδιος όταν βγήκε στη Νεράιδα είπε: Τώρα σίγουρα πάμε για αιχμάλωτοι των ΕΑΜιτών. Το μεσημέρι της 31ης γινόταν αυτά. Τα πληροφορηθήκαμε στη Νεράιδα.
Οι ατέλειωτες συζητήσεις αφ’ ενός με τον Βασίλη – Πίσπιρη κι’ η ανάγκη να είναι σ’ αυτές ο Αρέθας, για να ξέρη τη γενική κατάστασταση, μας καθυστέρησε. Ούτε εγώ ούτε ο Αρέθας βρισκόμαστε όπως ως τότε στις πρώτες γραμμές κι’ έτσι έγινε ότι έγινε.
Η I Μεραρχία μας ζητούσε τότε ακριβώς ενισχύσεις γιατί πιεζότανε όλο και ισχυρότερα απ’ τους απ’ την Καλαμπάκα κινηθέντας Γερμανούς. Αποφασίσαμε: Να αμυνθούν και να κτυπήσουν απ’ τα πλευρά τις δύο φάλαγγες των Γερμανών μέσα στο στενό Νεράιδας -Μεσοχώρας και να συμπτυχθούν τη νύχτα (έναρξη από ώρα 18.30) ως εξής: τα μεν δεξιά ευρισκόμενα (Λευτέρης – Τζαβέλλας και Σχολή, Τζουμερκιώτης – Παπαγεωργίου), προς Μουτσάραν – Καμνάϊ -Βετερνίκο. Συνάντηση με τμήματα 1ης Μεραρχίας. Δράση υπό τας διαταγάς της. Σύμπτυξη μαζί της μέχρι Στουρναρέϊκα. Απ’ εκεί νάρθουν να μας συναντήσουν (δια Παληοκαρυάς) στη γραμμή Βαλκάνο – Καλή Κώμη κλπ. Τα δε του Κέντρου, όπως υποθέσαμε, (Καβαλάρης), προς Μεσοχώραν με ώραν ενάρξεως συμπτύξεως την ιδίαν.
Κατά τις 14.30′ ανέβηκα με τον Αρέθα στα δυτικά της Μεσοχώρας υψώματα. Παρατηρήσαμε ότι εκεί μέσα μπορούσαμε, χωρίς πολλές θυσίες, να τους κρατήσουμε και μια και δυό μέρες και να τους επιφέρουμε μεγάλες απώλειες και σε υλικά και σε άνδρες. Αλλάξαμε την προηγούμενη διαταγή κατά τι. Διατάσσουμε να πιαστούν γερά τ’ αριστερά και δεξιά του Αχελώου (Ν.Β.) υψώματα μεταξύ γέφυρας «Τριστάτου» και Μεσοχώρας (αριστερά Καβαλάρη και Λευτέρη – Τζαβέλλα, δεξιά Σχολή Τζουμερκιώτης – Παπαγεωργίου) και να τους χτυπήσουμε τη νύχτα και την άλλη μέρα, ανάλογα με το πότε θα κινούτανε αυτοί. Καλύτερην απ’ αυτήν ενίσχυση προς την 1ην Μεραρχίαν δεν μπορούσε, κατά την γνώμη μας, να γίνει. Δώσαμε τη διαταγή σ’ έναν έφιππο σύνδεσμο να την επιδώσει καλπάζοντας. Βρήκε στο δρόμο τον Καβαλάρη νάρχεται με το τμήμα του. Τι είχε συμβή; Τα τμήματα από δική τους «πρωτοβουλία» είχανε αρχίσει τη σύμπτυξη στις 15 μ.μ. Το κέντρο το είχανε ακάλυπτο και τη γέφυρα του «Τριστάτου» την πήρανε οι Γερμανοί απ’ τις 16.30.
Κατά συνέπεια, τα δεξιά τμήματα δεν μπορούσαμε να τα ειδοποιήσουμε. Τάξαμε μόνο τα τμήματα Καβαλάρη στο γεφύρι Μεσοχώρα με την εντολή να τους κρατήσει, πράγμα ευκολώτατο, έστω και μισή μέρα για να αργοπορήσει αυτή η φάλαγγα, να κατέβει προς Περτούλι και να χτυπήσει εκ νώτων τα τμήματα της 1ης Μεραρχίας, αλλά και για να δώσει καιρό σε μας να μην αφήσουμε ούτε μια οκά πράγμα, και στους χωρικούς να κρύψουν τα περισσότερα απ’ τα υπάρχοντα τους. Κατά τις 23.30′, τη νύχτα της 31/10 προς την 1/11, ήρθαμε για τελευταία φορά σ’ επαφή τηλεφωνικώς με το Παχτούρι. Είχανε αφήσει εκεί έναν αντάρτη. Τον ρωτήσαμε αν ήτανε εκεί ο Λευτέρης -Τζαβέλας – Παπαγεωργίου – Τζουμερκιώτης. Μας πληροφόρησε πως ήτανε δύο ώρες μακρυά προ μιας ώρας. Τον διατάξαμε να τους βρει οπωσδήποτε και να τους μεταβιβάσει εντολή μας να γυρίσουν πίσω και να προσβάλλουν απ’ τα νώτα και τα πλευρά (από δεξιά υψώματα) τους Γερμανούς, όταν θα ενεπλέκοντο σε μάχη με τα τμήματα του Καβαλάρη. Δεν έγινε τίποτε. Ούτε και μέχρι της στιγμής κατορθώσαμε να μάθουμε αν έφτασε σ’ αυτούς η εντολή μας αυτή. Ίσως κάποτε το μάθουμε όταν σμίξουμε όλοι μαζί.
Τη νύχτα διώξαμε τον Βασίλη, τους Άγγλους, τους γιατρούς κλπ. του Ζέρβα – και εκατοντάδες πολιτών Ζερβικών – ΕΑΜιτών και άλλους, όπως και κάμποσους Ιταλούς. Διώξαμε τα υλικά κλπ. Εγώ κι ο Αρέθας κάναμε παρατηρητήριο στα άνωθεν της Μεσοχώρας και αριστερά (Νοτίως) της θέσεως της ενέδρας μας εναντίον των Γερμανών, 500 μέτρα πιο μακρυά.
Στις 6.45′ άρχισε η μάχη. Κράτησε ως τις 10.30′ της 1-11-43. Μπορούσε να κρατήσει και περισσότερο αν δεν γινότανε σωρεία λαθών. Οι Γερμανοί είχανε σημαντικώτατες απώλειες.
Όπως είχαμε κι εμείς 11 νεκρούς. Δεν θα τους είχαμε αν δεν γινόταν η σύμπτυξη ακανόνιστα.
Ωστόσο, ο σκοπός μας πέτυχε. Την άλλη μέρα οι Γερμανοί κατέβηκαν προς το Περτούλι. Αν δεν είχανε αυτήν την καθυστέρηση θα κάνανε μεγάλες ζημιές στα τμήματα της 1ης Μεραρχίας γιατί δεν θα είχανε επιτύχει τη σύμπτυξη τους και θα κλεινόντανε ανάμεσα στις δύο φάλαγγες. Ένα τμήμα, το μεγαλύτερο του Καβαλάρη, συνεπτύχθη προς το Βαθύρεμα κλπ. Το άλλο – περί τους 40 – προς την κατεύθυνση που καθώριζεν η διαταγή Βαλκάνο.
V. Την 1-11-43 το βράδυ συναντηθήκαμε ξανά με τον Βασίλη στο Βαλκάνο. Κάναμε μια σύσκεψη μαζί με όλα τα στρατιωτικά και πολιτικά στελέχη. Ο Βασίλης διεπίστωσε: α) Απεδείχθη απ’ τις ως τώρα, συγκρούσεις μας με τους Γερμανούς ότι δεν μπορούμε να βγάλουμε πέρα σε εκ παρατάξεως μάχες. β) Δεν μπορούμε νάχουμε τόσο μεγάλα τμήματα και βαρέως εξοπλισμένα, γ) Δεν μπορούμε νάχουμε Επιμελητείες κλπ., που μας κάνουν δυσκίνητους.Βάσει αυτών πρότεινε:α) Να εγκαταλείψουμε την ιδέα δημιουργίας προγεφυρώματος στην Μεσούντα – Τετράκωμο.β) Να τραβηχτούμε απ’ το Βαλκάνο, Κοθώνι, Μυρόφυλλο. γ) Να κρατήσουμε ελαστική άμυνα και προσωρινώς, στα μεταξύ Βαλκάνο – Καλής Κώμης (Ελληνικά) υψώματα, δ) Να φύγουν τα Μακεδόνικα τμήματα για την περιοχή των Μεραρχιών τους. ε) Να συναντηθούμε με το Ε.Σ.Η. και, αφού διώξουμε τους εφεδρικούς, τους αρρώστους και τους ανυπόδητους, ξεσκαρτάρουμε τους δειλούς και απρόθυμους, ν’ αφήσουμε μόνον μικρά τμήματα, χωρισμένα σε μικρές ανταρτοομάδες, για τη συνέχιση της εκκαθαρίσεως του ΕΔΕΣ και την αντίσταση εναντίον των Γερμανών.Τις τέτοιες διαπιστώσεις και προτάσεις του, πλην των ανωτέρω, τις βάσιζε και στη γνώμη του (κατά το πιθανότερο – όπως έλεγε), του ότι οι Γερμανοί θα συνέχιζαν την κίνηση τους προς την κατεύθυνση μας. Του ότι η 1η Μεραρχία θ’ αντιμετώπιζε ανάγκες. Του ότι, άμεσα η ΧΙΙΙη είχε σειρά να δεχθή το κτύπημα των Γερμανών. Σ’ όλα τα πιο πάνω δεν είχε αντίρρηση κανένας, μα εγώ διεφώνησα ως προς την ακολουθητέα τακτική, για να κάνουμε ότι ακριβώς και αυτός ήθελε.Εγώ διεπίστωσα: α) ότι η εκκαθάριση του ΕΔΕΣ δεν μπορούσε να συνεχισθή με μικρά και ελαφρώς εξοπλισμένα τμήματα. Γιατί ο Ζέρβας σύντομα θ’ ανασυγκροτούτανε και θα ενισχυότανε σε παντοίον υλικόν από τους Άγγλους· β) ότι τους Γερμανούς θα έπρεπε να τους αντιμετωπίζουμε με τακτική ενεργητικής αμύνης, αμυνόμενοι ελαστικά, παρενοχλώντας τα πλευρά και τα νώτα, αλλά και περιμένοντας τους σε πολλές περιπτώσεις ενεδρευτικά με ισχυρά τμήματα για να τους επιβραδύνουμε, να τους προξενούμε φθορές και απώλειες, να τους ανατρέπουμε τα σχέδια.γ) ότι η δημιουργία μικτών ανταρτοομάδων προϋπόθετε ύπαρξη πολλών καλών – ικανότατων στελεχών για τη διοίκηση τους και την εκτέλεση των αποστολών τους, για να μην πέσουν στην πλήρη αδράνεια και ακόμα και τη διάλυση τους. Πρότεινα: α) Κράτημα οπωσδήποτε των υψωμάτων (αν και είχα την πεποίθηση ότι οι Γερμανοί δεν θα έρχονταν προς ημάς, γιατί δεν μπορούσαν ν’ αλλάξουν το σχέδιο τους, που, κατά την γνώμη μου, δεν μπορούσε να είναι άλλο απ’ αυτό που αποδείχτηκε πως ήτανε) μεταξύ Βαλκάνο – Ελληνικών, β) Κράτημα του Κοθωνίου – Μυροφύλλου μέχρι δημιουργίας του προγεφυρώματος Μεσούντος – Τετρακώμου. γ) Αμεση σύνδεση με τα τμήματα του Ε.Σ.Η. δ) Να μη διώξουμε κανένα τμήμα απ’ τα δικά μας, αλλ’ αντιθέτως να ζητήσωμε ξανά τον Καβαλάρη με το κύριο του τμήμα και τη Σχολή να ξαναγυρίσει. Επίσης να ζητήσουν από την 1η Μεραρχία, να μας διαθέσει τα τμήματα Φόντα και Φαρμάκη, που δρούσαν περί το Κνίσοβο – Τύμπανο, ε) Να μη διώξουμε παρά τους ξένους (Γάλλους – Ιταλούς – Πολωνούς κλπ.), τους αρρώστους – όχι όλους – τους εφεδρικούς – όχι όλους -και τους δειλούς. Να κρατήσουμε όλον τον ελαφρό και τον βαρύ οπλισμό του Ε.Σ.Η., εκτός εκείνου του ποσοστού του, που δεν θα μπορούσαμε να επανδρώσουμεζ) Να ζητήσουμε πάλιν τον Βαμβέτσο με τον Ουλαμό Πυρ/κού που είχε ή τον 2ο Ουλαμό της Ιταλικής Ορειβατικής Πυρ/χίας. Να διατάξουμε τις δυνάμεις μας και να επιχειρήσουμε ως εξής:α) Να κρατήσωμε διά φυλακίων (για μικρής έκτασης άμυνα, πληροφορίες και σύνδεση με την 1η Μεραρχία) την γραμμή Λιάσκοβο – Μπουκοβίτσα – Κατούζι – Παλυοκαρυά (εξέχουσα μας) Κατούνα προς Ανατολάς, β) Να φτιάσουμε πάση θυσία και συντομότατα το προγεφύρωμα Μεσούντος – Τετρακώμου και να το κρατήσουμε γερά. γ) Να κρατήσουμε γερά το γεφύρι Κοράκου. δ) Να καλέσουμε την 1η Μεραρχία να πιάσει τη γραμμή Μπουκοβίτσας – Κνισόβου – Τύμπανο κλπ. ε) Να ξανάρχιζε η εκκαθάριση ΕΔΕΣ ραγδαία από Καλή Κώμη – Βαλκάνο – Μοσχόφυτο -Σακέϊκα – Μεσοχώρα – Παχτούρι – Νεράιδα, προς Βουλγαρέλι κλπ.
Τελείωσε η συζήτηση κι έμεινα με την εντύπωση ότι μάλλον πείσθηκε κι ο Βασίλης. Το πρωί 2-11 μου είπε ότι θα προηγούτανε αυτός για να συναντηθεί με τον σ. Παπασταματιάδη του Ε.Σ.Η. του είπα να πάει και να τον κατατοπίσει όπως τα είπαμε. Έφυγε. Εγκατέστησα εγώ τη γραμμή μεταξύ Βαλκάνο – Ελληνικών από λόχον περίπου του 2/27. Έστειλα οδηγίες στον Κόζακα για το προγεφύρωμα Τετρακώμου κι’ έφυγα στην Καλή Κώμη. Εκεί ολοκλήρωσα τις σκέψεις μου και το σχέδιο μου με τον Αρέθα. Έγραψα αναλυτικώτερα όλα τα πιο πάνω στον Βασίλη, καθορίζοντας θέσεις, πορείας, αμέσους αντικειμενικούς σκοπούς κλπ. Τη νύχτα πήρα ένα γράμμα του Βασίλη και μερικές οδηγίες του Ε.Σ.Η. Οι διαταγές στεκότανε πάνω στις βάσεις των εσφαλμένων θέσεων του Βασίλη (από την μέχρι σήμερα πορεία των γεγονότων αποδεικνύεται αυτό περίτρανα). Έγινα έξω φρενών, όχι κυρίως γιατί τα πράγματα κανονίζονταν όχι βάσει των ιδικών μου απόψεων (αν κι’ αυτό είχε σημασία όπως απεδείχθη), αλλά γιατί α) χάραξε γραμμή αντίθετη από κείνη που έβαλα εγώ στη σύσκεψη του Βαλκάνο και που νόμισα ότι την παραδέχθη κι’ αυτός, χωρίς να μου πει ότι πάει πρώτος προς συνάντηση του Ε.Σ.Η., για να κάνει αυτό και να με φέρη προ τετελεσμένου γεγονότος. Αν μου τόλεγε, θα πήγαινα κι’ εγώ για ν’ ακουγότανε κι’ οι δικές μου απόψεις, έστω και για την ιστορία· β) στο γράμμα του, μούγραφε πως την ευθύνη για την τέτοια γραμμή την «αναλαμβάνει» αυτός.
Έφυγα τροχάδην για το Λιάσκοβο, όπου ήταν αυτός με τον Παπασταματιάδη κλπ. Έφτασα. Τον κάλεσα αμέσως σε μια ιδιαίτερη συζήτηση. Του απέδειξα τετραγωνικώτατα γιατί δεν πρέπει να εφαρμοσθή η γραμμή του. Του πρότεινα: Αν επιμένεις ορθότητα της και αναλαμβάνεις και την ευθύνη, τότε εγώ – αναγνωρίζοντας σε ως μέλος της Κ.Ε.- υποχωρώ. Απαραίτητο όμως θεωρώ να μείνεις συ εδώ για την εφαρμογή του σχεδίου σου κι’ εγώ να πάω στο Γ. Στρατηγείο μας. Θα βρούμε έναν τρόπο, ώστε να μην πάρει μυρουδιά κανένας. Δεν δέχτηκε. Υπεχώρησε. Αλλάξαμε τις διαταγές που είχαν εκδοθή – μερικές φυσικά – και στείλαμε άλλες. Απ’ αυτά επήλθε σημαντική καθυστέρηση στην εφαρμογή του σχεδίου κι’ ακόμα επέδρασε και στην ανασυγκρότηση του Ζέρβα αυτή συντομώτερα. Επίσης, δεν μπορέσαμε να γυρίσουμε πίσω ορισμένες δυνάμεις που είχανε ήδη φύγει και που η απώλεια τους μας έβλαψε λιγάκι. Μα η μεγάλη ζημιά αποφεύχθηκε.
VI. Μερικές κρίσεις, α) Από την ημέρα της συναντήσεως μας με το Ε.Σ.Η. και των προσπαθειών μας περιλαμβάνονται στο Β’ μέρος της εκθέσεως μας, γραμμένης απ’ τον ίδιο τον συν. Ν. Παπασταματιάδη και με συνημμένες όλες τις σχετικές διαταγές, β) Σε τούτη (το Α’ μέρος) δεν βάζω τις σχετικές διαταγές. Πρώτογιατί δεν έχω για όλα τα ζητήματα (κινιόμουνα διαρκώς), ήμουν πάντα στην πρώτη γραμμή. Δεν είχα επιτελείς. Δεύτερο: και για όσα ζητήματα υπάρχουν διαταγές δεν μπορούν να βρεθούν επί του παρόντος. Ίσως βρεθούνε αργότερα, γιατί δεν κρατούσα αντίγραφα και βρίσκονται ίσως στα χέρια των παραληπτών. Τρίτο:Όσες έμαθα και όσων έχω αντίγραφα, δεν τις στέλνω από τώρα, γιατί τούτο το πρώτο μέρος της εκθέσεως είναι μάλλον χρονολογική απαρίθμηση των γεγονότων και όχι πραγματική έκθεση. Όταν τελειώσει η εδώ εντολή μας, τότε θα υποβάλλω άλλη πλήρη έκθεση και με κρίσεις. Πρωταρχικό σχέδιο, λάθη, ελλείψεις, προτάσεις κλπ. γ) Επί του παρόντος ένα μόνο λέω: Το βασικό στοιχείο του πρώτου μας σχεδίου ήτανε ο αιφνιδιασμός. Σ’ αυτόν βασίζαμε και την σύλληψη του Ζέρβα και γι’ αυτό τη σύλληψη αυτή τη βάλαμε σα σκοπό, ένα από τους σκοπούς. Απ’ τη στιγμή όμως του δικού μας αιφνιδιασμού απ’ τον Ζέρβα – αιφνιδιασμός και διάλυση 3/40 – άλλαξε κάπως η κατάσταση. Απ’ τη σύμπτυξη μας και έπειτα (μάχη προς Πράμαντα) άλλαξε εντελώς. Στο μυαλό μας βάλαμε από τότε τούτες τις αλήθειες:
Π ρ ώ τ η : ο αγώνας μας για τη διάλυση του ΕΔΕΣ θα χρόνιζε και θ’ απαιτούσε πολλές δυνάμεις γερά οπλισμένες, ανεφοδιασμό μας συνεχή από άλλες Μεραρχίες και το Γεν. Στρατηγείο, δημιουργία Κλιμακίου με Επιτελείο και κάπως ευρύτερη δικαιοδοσία, κατοχή για αρκετό χρόνο από σημαντικά ξένα τμήματα της περιοχής Ηπείρου, άμεση ενίσχυση σε πολιτικά και στρατιωτικά στελέχη της ΥΙΙΙης και των Συνταγμάτων της.
Δ ε ύ τ ε ρ η: Ο Ζέρβας δεν θα πιάνονταν, ούτε και θα σκοτωνόταν εκτός από «παλαβή» σύμπτυξη.
